Δεκέμβριος – Χριστουγεννιάτικα έθιμα του τόπου μας

Ο Δεκέμβριος είναι ο πρώτος μήνας του χειμώνα και την ίδια στιγμή ο τελευταίος του χρόνου. Η ονομασία του προέρχεται από τον λατινικό αριθμό decem, δηλαδή δέκα, γι’αυτό και ήταν ο δέκατος στη σειρά μήνας του έτους στο ρωμαϊκό ημερολόγιο. Από τις 22 του Δεκέμβρη η απόκλιση του ήλιου αρχίζει να λιγοστεύει, οπότε το βόρειο ημισφαίριο, όπου βρίσκεται και η Ελλάδα, φωτίζεται περισσότερο και η μέρα μεγαλώνει.

Τον Δεκέμβριο στην Ελλάδα πέρα από πολλές ονομαστικές εορτές, όπως του Αγίου Σάββα στις 5 Δεκεμβρίου, του Αγίου Νικολάου στις 6 και του Αγίου Σπυρίδωνος και του Αγίου Ελευθερίου στις 12 και 15 αντίστοιχα, είναι ένας εμβληματικός μήνας για τον τόπο μας, αλλά και για όλο τον κόσμο. Κάθε χώρα διαμορφώνει τα δικά της ήθη και έθιμα, γι’ αυτό και κάθε περιοχή της Ελλάδας διαθέται διαφορετικές παραδόσεις, οι οποίες συνεχίζονται από γενιά σε γενιά.

Στις 25 Δεκεμβρίου γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα, τη μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης. Η μέρα εκείνη αποτελεί την απόλυτη οικογενειακή γιορτή και συγκεντρώνει όλα τα μέλη της οικογένειας γύρω από το ίδιο τραπέζι για να κόψουν το χριστόψωμο και να απολαύσουν μοναδικές στιγμές, αλλά και έθιμα, που σε κάθε τόπο διαφέρουν.

Ήπειρος

Από παλιά η προετοιμασία για τον εορτασμό των Χριστουγέννων στην Ήπειρο ξεκινούσε από τις 30 Νοεμβρίου, ανήμερα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα. Στο Ζαγόρι της Ηπείρου, καθώς και σε άλλα χωριά, είναι παράδοση τα ξημερώματα των Χριστουγέννων οι Ηπειρώτισσες να φτιάχνουν τα «σπάργανα», τηγανίτες δηλαδή ζαχαρωμένες με καρύδια. Αναφέρονται και ως «σπάργανα του Χριστού», καθώς συμβολίζουν τα σπάργανα του Ιησού στη φάτνη. Είναι ένα γλύκισμα - έθιμο που συναντάμε σε όλη την Ήπειρο και αναβιώνει ως έθιμο μέχρι σήμερα. Πρόκειται για χυλό από σταρένιο αλεύρι, που ψήνεται σε πυρωμένη πέτρα μέσα στο τζάκι. Έπειτα, τις τηγανίτες που έχουν φτιαχτεί, τις μελώνουν σε ζαχαρόνερο, με καρύδια και κανέλα.

Επιπλέον, στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι έως και σήμερα, σε πολλά σπίτια οι νοικοκυρές μαγειρεύουν τα «γιαπράκια», που είναι λαχανοντολμάδες με φύλλα από λάχανο και το φαγητό συμβολίζει το ‘φάσκιωμα’ του νεογέννητου Χριστού. 

Σύμφωνα με τα τοπικά έθιμα κυρίως στην Άρτα, όποιος πάει στο σπίτι του γείτονα, για να πει τα χρόνια πολλά πρέπει να έχει μαζί του ένα κλαρί πουρνάρι, ή κάτι παρόμοιο που κατά το κάψιμο του, τρίζει. Στο δρόμο το ανάβουν και το πηγαίνουν αναμμένο στο σπίτι. Το εν λόγω έθιμο λέγεται ότι οι Ηπειρώτες το εμπνεύστηκαν όταν την ημέρα των Χριστουγέννων κάποιοι βοσκοί στην Ήπειρο πήγαν να προσκυνήσουν. Στη διαδρομή βρήκαν τυχαία ένα ξερό πουρνάρι κι έκοψαν τα κλαδιά του. Ο καθένας πήρε από ένα κλαδί στο χέρι, του έβαλε φωτιά και το βουνό πλημμύρισε με φώτα και κατάνυξη.

Κρήτη

Τα Χριστούγεννα στην Κρήτη αποτελούν από μόνα τους παράδοση. Οι συνταγές και τα έθιμα της Κρήτης ποικίλλουν και αναβιώνουν αυτούσια κάθε χρόνο. Ένα από τα παλαιότερα είναι το να μεγαλώνει η οικογένεια όλο τον χρόνο ένα γουρούνι, το λεγόμενο «χοίρο» και την παραμονή των Χριστουγέννων να τον σφάζει. Μέχρι και σήμερα ο χοίρος αποτελεί το κύριο Χριστουγεννιάτικο έδεσμα στα περισσότερα νοικοκυριά. Την επομένη των Χριστουγέννων οι Κρητικοί αξιοποιώντας ό,τι έχει περισσέψει από τον χοίρο, φτιάχνουν διάφορα αλλαντικά, όπως λουκάνικα, απάκια (καπνιστό κρέας), σύγλινα, που είναι το κρέας του γουρουνιού κομμένο σε μικρά κομμάτια, το οποίο αφού ψηθεί, μπαίνει σε μεγάλα δοχεία και καλύπτεται με το λειωμένο λίπος του ζώου, τον ομαθιέ, τα έντερα του χοίρου γεμισμένα με ρύζι, σταφίδες και κομματάκια συκώτι και τις τσιγαρίδες, κομμάτια μαγειρεμένου λίπους με μπαχαρικά που οι κάτοικοι το έτρωγαν με ζυμωτό ψωμί στην εξοχή, όταν μάζευαν τις ελιές.

Τίποτα δεν πήγαινε χαμένο από το χοίρο των Χριστουγέννων, για κάθε κομμάτι του ζώου υπήρχε και μια χρήση. Ακόμα κι αυτή η ουροδόχος κύστη, η «φούσκα» όπως κάποιοι συνηθίζουν να τη λένε, καθαριζόταν, έπειτα τη φούσκωναν ώστε να γίνει μπάλα και την έδιναν στα παιδιά, που τη θεωρούσαν πολύτιμο δώρο για εκείνη την εποχή.

Επιπλέον, πολύ γνωστό και διαδεδομένο, ειδικά μεταξύ των «παλιών» είναι και το έθιμο των «αέρηδων». Από την παραμονή των Χριστουγέννων οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι και οι ψαράδες έλεγαν «πώς παλεύουν οι καιροί, και οι αέρηδες ποιος θα γεννηθεί και ποιος θα βαπτιστεί». Όποιος αέρας «γεννηθεί» και υπερισχύσει την ημέρα των Χριστουγέννων, αυτός θα είναι που θα κρατήσει μέχρι των Φώτων και για το μεγαλύτερο μέρος του καινούργιου χρόνου.

Ακόμη, το χριστόψωμο, το παραδοσιακό κρητικό γλυκό ψωμί οι Κρητικοί το στολίζουν με στολίδια από ζυμάρι που είναι αλέτρια, ζώα, πουλιά, στολίδια με στοιχεία της φύσης και άλλοτε απλά, με έναν σταυρό και ένα καρύδι. Η παράδοση θέλει κατά το ζύμωμα, οι νοικοκυρές να τραγουδάνε «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς πολλές νοικοκυρές φτιάχνουν ένα σταυρό από ζυμάρι που τον τοποθετούν στις πόρτες των σπιτιών τους για καλή τύχη. Σε κάποια χωριά βάζουν στα σπίτια ένα φυτό, την κρεμμύδα ή ασκελετούρα (βολβώδες βότανο), ενώ εξίσου διαδεδομένο είναι το να κρεμούν ένα κλωνάρι χαρουπιάς, καθώς η χαρουπιά είναι ένα δένδρο που δίνει πολλούς καρπούς και συμβολίζει την αφθονία.

Η παραμονή των Φωτών (5 Ιανουαρίου) στην Κρήτη αντιμετωπίζεται ως ημέρα νηστείας και προετοιμασίας του σώματος για να δεχθεί τον αγιασμό, γι’ αυτό και ψήνουν οσπριάδα ή παλικαριά ή τα «φωτοκόλυβα» ή «παπούδια». Τα «Φωτοκόλυβα», ένα έθιμο που κρατά μέχρι σήμερα στην Κρήτη, οι νοικοκυρές την παραμονή των Θεοφανείων ψήνουν ανακατεμένα όσπρια και τα τρώει όλη η οικογένεια αλάδωτα, λόγω νηστείας, για να προετοιμαστούν και να λάβουν τον Αγιασμό των Θεοφανείων.Την ημέρα των Φώτων σε κάθε γωνιά της Κρήτης αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας βουτάνε για να πιάσουν τον Σταυρό.

Παράλληλα, στη νότια Κρήτη τις γιορτινές μέρες τηρείται και το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών των ζώων, κατά το οποίο οι κτηνοτρόφοι οι κτηνοτρόφοι πηγαίνουν τα κουδούνια των ζώων τους δίπλα στο σταυρό του αγιασμού για να τα αγιάσουν, να τα ευλογήσουν, καθώς θεωρούν ότι ο αγιασμός των κουδουνιών αποτελεί κάθαρση και ευλογία για το κοπάδι.

 Ζάκυνθος

Η Ζάκυνθος είναι ένα νησί που υπήρξε για πολλούς αιώνες σταυροδρόμι λαών και πολιτισμών, γι’ αυτό και τα τοπικά έθιμα του νησιού διαμορφώθηκαν κατά το πέρας των χρόνων, με εμφανείς τις επιρροές της θρησκευτικής μας παράδοσης αλλά και με στοιχεία παρμένα τόσο από την ανατολική ορθόδοξη εκκλησία όσο και από τη δυτική καθολική εκκλησία.

Για πολλούς αιώνες το νησί ήταν υπό την κυριαρχία Ενετών, Γάλλων και Αγγλών και οι επιδράσεις από τα έθιμα τους πέρναγαν σταδιακά στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα, μέχρι που αφομοιώθηκαν πλήρως από τους κατοίκους.

Στο νησί της Ζακύνθου, πριν τον εορτασμό της γέννησης του Χριστού, προηγείται ένα σαραντάημερο νηστείας, σωματικής και πνευματικής, το οποίο ξεκινάει από τις 14 Νοεμβρίου και τελειώνει στις 24 Δεκεμβρίου.

Η ήμερα της παραμονής των Χριστουγέννων είναι μία από τις σημαντικότερες ημέρες του χρόνου για κάθε Ζακυνθινή οικογένεια. Όλα τα μέλη της συγκεντρώνονται στο πατρικό σπίτι της οικογένειας ώστε να κόψουν την Ζακυνθινή παραμονιάτικη κουλούρα των Χριστουγέννων. Η «Ζακυνθινή Κουλούρα» είναι  ένα μοναδικό τοπικό έθιμο και αποτελεί μια πραγματική ιεροτελεστία για κάθε σπίτι. Συμβολίζει την ενότητα της οικογένειας και την πίστη στη γέννηση του Ιησού.

Οι Ζακυνθινές νοικοκυρές ξεκινούν από νωρίς να ζυμώνουν με τον παραδοσιακό τρόπο την κουλούρα. Κατά τη διάρκεια του ζυμώματος τοποθετούν νόμισμα μέσα της, που το αποκαλούν «ηύρεμα». Η κουλούρα, σύμφωνα με μια παλιά τοπική παράδοση, συμβολίζει το άστρο της Βηθλεέμ, που οδήγησε τους τρεις Μάγους στο Σπήλαιο της Γέννησης. Το “ηύρεμα” συμβολίζει το Θείο Βρέφος, ενώ το κρασί και το λάδι, που ρίχνει ο σπιτονοικοκύρης στη φωτιά από το κέντρο της κουλούρας, συμβολίζουν τα δώρα των Μάγων. Γενικά, το κόκκινο κρασί και η «Ζακυνθινή Χριστουγεννιάτικη κουλούρα» είναι από τα πράγματα που δε λείπουν ποτέ από το εορταστικό τραπέζι.

Μέσα σε ξύλινες σκάφες και με αλεύρι και με πολλά αρωματικά βότανα, καρύδια, σταφίδα, κρασί και λάδι, δημιουργείται ένα μοναδικά γευστικό ψωμί. Το ψωμί, αφού το στολίσουν με πολλά περίτεχνα σχέδια από το ίδιο ζυμάρι και αφού το εμπλουτίσουν με κάποιο χρυσό ή ασημένιο νόμισμα, το ψήνουν σε φούρνο με ξύλα και το διατηρούν ζεστό μέχρι το βράδυ.

Γενικά, τη διαδικασία της κοπής της κουλούρας την αναλαμβάνει το γηραιότερο μέλος της οικογένειας από σεβασμό. Όλοι κάθονται στο τραπέζι και ο γηραιότερος αρχίζει να κόβει. Το πρώτο κομμάτι είναι του Χριστού ή του φτωχού, το δεύτερο του σπιτιού και τα άλλα των υπολοίπων μελών της οικογένειας, πάντα κατά σειρά ηλικίας, από το μεγαλύτερο προς το μικρότερο.

Την παραμονή της ημέρας των Φώτων στη Ζάκυνθο στις 8 το βράδυ και με το τέλος του όρθρου, ο οποίος τελείται το απόγευμα, με ειδική πομπή, στην οποία προηγείται η μπάντα, ο κλήρος, οι αρχές και ο λαός του νησιού ο επίσκοπος μεταφέρεται από τον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων και του Τιμίου Προδρόμου στο Μητροπολιτικό Μέγαρο. Ανήμερα, στις 6 Ιανουαρίου, κάθε ναός στολίζεται με κλαδιά νεραντζιάς, νεραντζόφυλλα, νεράντζια και σπαθόσχημα φύλλα από τα φυτά κοκοράκια που η παράδοση θέλει να φύτρωναν στις όχθες του Ιορδάνη ποταμού. Οι ιερείς κρατώντας στα χέρια τους τον Σταυρόν και αγιαστούρες, που είναι επίσης κατασκευασμένες από άνθη: λεβάντας, μανουσάκια, χρυσάνθεμα και νεραντζόφυλλα, τηρούν το καθιερωμένο έθιμο, επικαλούμενοι την ευλογία του Θεού. Μάλιστα κατά την τελετή του αγιασμού των υδάτων, ο Σταυρός δεν πετιέται στη θάλασσα όπως στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, αντίθετα «βαπτίζεται» από τον τοπικό Επίσκοπο, ενόσω είναι τοποθετημένος επάνω σε ένα μακρύ κοντάρι.